Tổng quan về bệnh viêm khớp do vi tinh thể pyrophosphat calci

Các bệnh lý về khớp do nhiều nguyên nhân gây ra, một trong những nguyên nhân thường gặp là do các vi tinh thể gây tổn thương viêm khớp và viêm quanh khớp. Trước kia, khi chưa xuất hiện các trang thiết bị y tế hiện đại, các bác sĩ chưa thể phân biệt được nguyên nhân do loại vi tinh thể nào gây bệnh.

Nhờ sự ra đời của kính hiển vi lưỡng cực vào năm 1961 đã giúp xác định từng loại vi tinh thể và bệnh lý do chúng gây ra. Hai bệnh phổ biến nhất trong đó là bệnh gút và bệnh viêm khớp do tinh thể pyrophosphat calci(CPP).

Bệnh viêm khớp do vi tinh thể là gì? Bệnh viêm khớp do vi tinh thể là tình trạng các khớp bị viêm do sự lắng đọng của các loại tinh thể khác nhau mà không phải do vi khuẩn hay virus gây ra. Các bệnh lý viêm khớp do vi tinh thể thường gặp:

• Bệnh gút do tinh thể monosodium urate – MSU, hay còn gọi là tinh thể urat.
• Nhóm bệnh giả gút gây ra bởi tinh thể pyrophosphat calci (CPP), calci apatit calci oxalat và một số vi tinh thể khác. Trong nhóm này, phổ biến nhất là do tinh thể pyrophosphat calci gây ra.

Bệnh gút và bệnh giả gút do tinh thể CPP là hai bệnh phổ biến và có biểu hiện lâm sàng rất giống nhau gây viêm khớp và phần mềm quanh khớp. Cả hai bệnh đều có mối liên quan đến một số bệnh rối loạn chuyển hóa như cường cận giáp, nhiễm sắt, suy giáp, hạ magie máu, hạ phosphat máu, bệnh amyloid, bệnh nhiễm hemosiderin…

Viêm khớp do tinh thể pyrophosphat calci cũng có liên quan tới yếu tố di truyền, tuổi tác và tình trạng chấn thương, sau phẫu thuật. Ngoài ra bệnh cũng có thể xuất hiện sau khi dùng etidronate – một thuốc điều trị bệnh loãng xương hoặc sau khi chụp mạch.

Bệnh viêm khớp do tinh thể pyrophosphat calci (CPPD) là một bệnh khớp rối loạn chuyển hóa, gây ra bởi sự lắng đọng vi tinh thể pyrophosphat calci tại khớp, sụn xơ và cạnh khớp. Bệnh thường không có biểu hiện triệu chứng lâm sàng, thường chỉ biểu hiện trên phim X-quang.

Tuy nhiên vẫn có trường hợp biểu hiện bệnh cảnh lâm sàng giống như cơn gút cấp nên có tên là bệnh giả gút. Ngoài ra bệnh còn được gọi là calci hóa sụn khớp do các tổn thương calci hóa sụn hyalin, được phát hiện trên phim X-quang. Các khớp thường bị tổn thương đó là khớp gối, khớp háng và cổ tay.

Bệnh viêm khớp do vi tinh thể pyrophosphat calci có thể biểu hiện cấp tính, bán cấp hoặc mạn tính. Năm kiểu biểu hiện thường gặp của bệnh bao gồm:

2.1 Thể không có triệu chứng lâm sàng (lanthanic)

Đây là thể thường gặp nhất và chỉ có thể phát hiện trên hình ảnh X-quang (hình ảnh sụn hyalin hoặc sụn xơ ở khớp gối, hình ảnh sụn xơ của dây chằng tam giác cổ tay, khớp háng, khớp mu).

2.2 Thể giả gút (Acute pseudogout)

Khoảng 25% bệnh nhân gặp phải thể này. Thể giả gút có biểu hiện viêm tại một khớp hoặc nhiều khớp, thường gặp ở khớp gối hoặc khớp cổ tay. Tuy nhiên cũng có thể gặp ở các khớp khác kể cả khớp ngón xa.

Các biểu hiện lâm sàng của bệnh giống cơn gút cấp điển hình viêm khớp rõ ràng như: sưng, nóng, đỏ đau. Tình trạng này có thể xuất hiện sau các bệnh nội khoa như: nhồi máu cơ tim, bệnh tim xung huyết, tai biến mạch máu não, chấn thương.

Một số ít trường hợp, bệnh nhân có thể biểu hiện như hội chứng giả nhiễm khuẩn với các triệu chứng viêm khớp cấp, sốt và bạch cầu trong máu tăng cao. Do đó dễ nhầm với viêm khớp nhiễm khuẩn dẫn đến điều trị sai. Khi chọc hút dịch khớp mang xét nghiệm sẽ thấy:

• Dịch viêm nhẹ với số lượng bạch cầu từ 10.000 – 50.000/ml, trong đó trên 90% là bạch cầu trung tính.
• Soi kính hiển vi phân cực sẽ phát hiện được tinh thể hình gậy, đầu tù, không chuyển màu khi thay đổi góc nhìn là tinh thể pyrophosphat calci nằm trong hoặc ngoài tế bào.
• Khi nhuộm Gram sẽ không thấy vi khuẩn.

2.3 Thể giả thoái hóa khớp (Pseudoosteoarthritis)

Khoảng 50% bệnh nhân nằm trong thể này. Bệnh thường biểu hiện ở khớp ngón xa, khớp gối và cột sống tương tự như thoái hóa khớp nguyên phát. Ngoài ra cũng có thể gặp ở khớp vai khớp khuỷu khớp cổ tay.

Trong số này lại có một nửa biểu hiện kết hợp với các cơn giả gút, biểu hiện calci hóa sụn khớp gối. Hình ảnh X-quang cho thấy:

• Gai xương: thường gặp ở đầu xương bàn ngón II,III.
• Calci hóa sụn khớp.

Trường hợp này cần chẩn đoán phân biệt với cường cận giáp, nhiễm thiết huyết tố (hemochromatosis), chấn thương khớp ở những người vận hành máy móc nặng.

2.4 Thể giả viêm khớp dạng thấp (Pseudorheumatoid arthritis)

Chỉ khoảng 5% bệnh nhân biểu hiện thể này. Bệnh nhân sẽ bị viêm khớp bàn ngón, khớp ngón gần đối xứng hai bên, cứng khớp buổi sáng. Trên X-quang cho hình ảnh bào mòn xương, thường kết hợp với calci hóa sụn khớp. Đây là dấu hiệu phân biệt với viêm khớp dạng thấp. Xét nghiệm tốc độ máu lắng tăng. Yếu tố dạng thấp thường xuất hiện ở người già.

2.5 Thể giả bệnh lý khớp do nguyên nhân thần kinh (Pseudoneuropathic joints)

Khoảng 5% bệnh nhân biểu hiện thể này. Bệnh nhân thường biểu hiện ở khớp gối với tình trạng hủy hoại khớp nặng, không có bệnh lý thần kinh kèm theo để lý giải cho triệu chứng tổn thương khớp. Sự có mặt của calci hóa sụn khớp sẽ giúp chẩn đoán phân biệt.

Tiêu chuẩn chẩn đoán bệnh viêm khớp do tinh thể pyrophosphat calci theo Hiệp hội Thấp khớp Mỹ năm 1997:

• Tiêu chuẩn I: tìm thấy tinh thể calcium tại tổ chức hoặc dịch khớp.
• Tiêu chuẩn IIa: phân lập vi tinh thể có một hoặc ba thiết diện không phân cực hoặc phân cực yếu dưới kính hiển vi phân cực
• Tiêu chuẩn IIb: trên X-quang có hình ảnh calci hóa sụn khớp điển hình.
• Tiêu chuẩn IIIa: viêm khớp cấp tính ở khớp gối hoặc các khớp lớn khác.
• Tiêu chuẩn IIIb: viêm khớp mạn tính ở khớp gối, khớp háng, khớp vai, khớp khuỷu, khớp cổ tay hoặc khớp bàn ngón, đặc biệt nếu kèm theo viêm dữ dội. Các đặc điểm phân biệt với thoái hóa khớp:
• Vị trí ít gặp: khớp cổ tay, khớp bàn ngón khớp khuỷu, khớp vai.
• X-quang: hình ảnh khe khớp cổ tay – quay hoặc khớp đùi – bánh chè hẹp, đặc biệt nếu chỉ có đơn độc triệu chứng này.
• Kén xương dưới sụn.
• Mức độ thoái hóa nặng: tiến triển với hốc dưới sụn, gai xương tân tạo calci hóa dây chằng, đặc biệt gân tam đầu, gân Achilles, mấu chuyển lớn.

Chẩn đoán:

• Chẩn đoán xác định: Khi có yếu tố I hoặc IIa và IIb.
• Trường hợp nghi ngờ: có một yếu tố IIa hoặc IIb.
• Trường hợp gợi ý: khi có một yếu tố IIIa hoặc IIIb.

Bệnh khớp do vi tinh thể pyrophosphat calci có thể kết hợp với một số yếu tố khác cho nên với những bệnh nhân dưới 60 tuổi cần khảo sát một số thông số sau: calcium, magie, phospho phosphatase kiềm, sắt, khả năng gắn sắt toàn thể, transferrin bão hòa và ferritin, hormon kích thích tuyến giáp.